Bài viết này tôi tập trung chủ yếu phân tích những điểm chung dễ nhận biết và các hành vi của con người trong các mô hình bong bóng này. Tôi sẽ không bàn về kinh tế hay mức tác động của nó lên nền kinh tế của quốc gia đó.
Bong bóng hoa tulip
Mặc dù bong bóng tulip ảnh hưởng đến hầu hết mọi tầng lớp: thợ dệt, bán tạp hóa, nông dân… nhưng trong đó không hề có sự hiện diện của hai nhóm:
- Những nhà sưu tập búp hoa giàu có, vốn rất hay trả những khoản tiền hậu hĩnh cho các búp hoa quý hiếm, rút dần khi giá bắt đầu tăng cao.
- Những thương nhân Amsterdam, đầu tư lợi nhuận giao dịch của họ vào nhà cửa, chứng khoán công ty East India…
Đối với họ, hoa tulip là một biểu tượng của sự giàu có, chứ không phải là mục tiêu để trở nên giàu có.
Một búp Gouda tăng giá từ 20 cho đến 225 Guilders (đồng tiền Hà Lan).
Búp Generalissimo tăng từ 95 đến 900 Guilders.
Root en Gheel van Leyden tăng từ 45 cho đến 550 Guilders.
Admirael de Man tăng từ 15 cho đến 175 Guilders.
1 pound Croenen từng được bán với 20 Guilders tăng lên hơn 1200 trong vài tuần. Cơn bong bóng đã trở nên điên rồ khi một thứ vốn được xem là cỏ dại và quăng đầy thùng rác lại được bán với mức giá cao như vậy.
Ngày 3 tháng 2 năm 1637, bong bóng Tulip vỡ. Những người thế chấp tài sản của họ với hy vọng làm giàu nhanh chóng trong cơn bong bóng hoa Tulip đã phải chịu sự mất mát vô cùng lớn.
Bong Bóng South Sea
Họ đặt tên là bong bóng South Sea bởi đây là vụ scandal kinh tế lớn của công ty South Sea với sự góp mặt của các bong bóng nhỏ đi theo nó. Đây là hình thái gần giống với bong bóng blockchain hiện tại.
Mô hình của South Sea được tóm gọn như sau cho dễ hiểu:
- Giá cổ phiếu của công ty càng cao thì số lượng cổ phiếu được trao đổi cho niên kim và lợi nhuận được chia giữa công ty và chính phủ càng lớn.
- Giá trị của cổ phiếu càng cao, giá trị thị trường của cổ phiếu càng lớn.
Trong cơn bong bóng South Sea, nhiều người cho rằng giá cổ phiếu càng tăng cao thì giá trị thực của nó càng lớn (khá giống với Bitcoin, họ cho rằng nó phải đạt giá cao mới đúng là giá trị thực của nó).
Ngoài South Sea, chúng ta còn chứng kiến nhiền cơn bong bóng nhỏ khác như Global Permits, một dự án về đồ đi biển bán quyền đăng ký ở mức giá 70 bảng Anh mặc dù công ty chưa hề được thành lập. Giá cổ phiếu của các công ty bong bóng cũ như East India tăng từ 100 lên 445, Royal Africa từ 23 lên 200.
Những phát minh, sáng kiến lúc bấy giờ vẽ ra một viễn tưởng về công nghệ kỹ thuật đi trước cả thời đại của họ. Như súng máy, thuyền có lắp đặt hồ chứa cá của Sir Steele, công ty tổ chức đám tang khắp cả quốc gia, chiết xuất bạc từ chì… một số dự án rất thành công nhưng đại đa số là những dự án lừa đảo hòng chiếm đoạt tiền bằng việc đầu cơ theo sự hưng phấn của thị trường.
“Những kẻ đầu cơ mua cổ phiếu của các công ty bong bóng này mục đích không phải đầu tư dài hạn; họ mua nó với ý định bán giá cao hơn cho những kẻ ngốc khác (The Greater Fools). Tuy nhiên trong thời gian ngắn sau đó, họ nhận thấy rằng không có kẻ ngốc nào khác ngoài chính bản thân họ.”
– Edward Chancellor, Devil take the hindmost.
Khi mà công ty South Sea “đi đêm” với các quan chức, và ngay sau đó họ đưa ra văn bản khởi tố chống lại ba công ty bong bóng đã lấn sân vào các lĩnh vực không thuộc phạm vi của họ – Scire Facias. Mục đích của việc ban hành này là để hạn chế sự gia tăng giá của các công ty bong bóng kia, hạn chế sự ảnh hưởng của nó lên giá cổ phiếu của South Sea và giúp giá cổ phiếu South Sea tiếp tục tăng.
Chính vì Scire Facias này mà sự hoảng loạn trên thị trường đã ập đến. Những người mua cổ phiếu đó bắt đầu bán tháo, những ai mà vay mượn tiền để mua thì họ buộc phải bán cổ phiếu South Sea để trả nợ. Khi thấy người này bán, người kia cũng vội vàng bán theo dẫn đến cả thị trường đi xuống.
Động cơ của công ty South Sea nhằm gia tăng giá cổ phiếu nhưng lại vô tình tạo nên cơn hoảng loạn giết chết cả bản thân họ.
Bong bóng đường sắt thời kỳ hoàng kim Mỹ
James Fisk, Jay Gould, Cornelius Vanderbilt, Daniel Drew… là những nhân vật nổi tiếng trên thị trường chứng khoán Mỹ. Đây được xem là thời kỳ hoàng kim khi nền công nghiệp của Mỹ phát triển mạnh nhờ tàu lửa.
Bong bóng xoay quanh việc phát triển tàu lửa vì đây là một công nghệ mới, và kèm theo đó là các hoạt động đầu cơ thao túng giá của các tổ chức. Như Jim Fisk, giám đốc của Erie Railroad đã short cổ phiếu của United States Express Company, vốn có một hợp đồng với Erie và sau đó hủy hợp đồng này. Khi mà giá cổ phiếu giảm, Fisk lập tức cover shorts và tiến hành mua lại cổ phiếu sau đó công bố khôi phục lại bản hợp đồng.
Sau sự kiện Black Friday thao túng giá vàng của Jay Gould và James Fisk gây ảnh hưởng nặng nề đến nhiều cá nhân và tổ chức, tưởng chừng như thời kỳ đầu cơ này sẽ đến hồi kết nhưng ngành đường sắt vẫn tiếp tục thu hút nhiều khoản đầu tư mạnh trong khoảng thời gian từ 1865 đến 1873. Việc đầu tư này được bơm thổi bởi thông tin đường sắt sẽ mang lại sự phát triển mạnh mẽ đến các khu vực phía tây nước Mỹ hay nói trắng ra là giá bất động sản sẽ tăng cao. Union Pacific đã quảng cáo các mảnh đất ở Columbus, Nebraska và dụ dỗ các nhà đầu tư vào mua với tiêu chí: một lô đất 50 đô-la có thể tăng giá lên thành 5000 đô-la. Chưa dừng lại ở đó, họ đưa ra các lý do để khiến các nhà đầu tư phải thèm thuồng như đề cập đến giá đất New York, lô đất ở Buffalo, Chicago… khi mà nơi đây phát triển mạnh. Vì vậy, hãy trở thành nhà đầu tư thức thời, mua ngay bây giờ để hưởng lãi đậm sau này.
Thời kỳ này đầu cơ hoạt động mạnh mẽ, các tổ chức sử dụng các công ty báo chí để đăng tải các thông tin mà mình mong muốn. Đầu năm 1873, dấu hiệu về một đợt khủng hoảng tài chính sắp xảy ra đã hình thành với scandal của Credit Mobilier, tháng 8 năm 1873 nhiều công ty đường sắt gặp khó khăn trong vấn đề tái cấp vốn, báo chí đăng tải các thông tin về gian dối cổ phiếu ngành đường sắt. Đầu tháng 9 năm 1873, New York Warehouse and Security Company tuyên bố phá sản. 18 tháng 9 năm 1873, Jay Cooke & Co tuyên bố phá sản (không bán được trái phiếu, ngân hàng mất niềm tin vào chủ nợ). Hoảng loạn ập đến trên thị trường. Jay Gould short mạnh, Hetty Green thì canh mua giá rẻ các cổ phiếu, Horace Clark – con nuôi của Vanderbilt tự sát vì nợ tiền margin, Daniel Drew được xem là bố già phố Wall thời đấy tuyên bố phá sản và qua đời một năm sau đó.
Khi thị trường chứng khoán tràn ngập khủng hoảng thì tổng thống ra lệnh can thiệp và đóng cửa NYSE như là một biện pháp đối phó tạm thời với cơn hoảng loạn. Giống bao cơn bong bóng khác, lúc chính phủ can thiệp cũng là lúc thị trường đã vỡ tổ. Mười ngày sau thị trường được mở cửa trở lại nhưng mà cả nước Mỹ vẫn không tránh được kết cục của việc đầu cơ và đẩy giá cao trong xuyên suốt một thập kỷ. Hàng ngàn công ty đóng cửa, ngành đường sắt cắt nhân lực, ngân hàng phá sản, tiền lương giảm và tiền thì được cất giữ.
Bong bóng DotCom
Thời kỳ bong bóng DotCom nở rộ những năm 1990 dẫn đến thị trường chứng khoán phát triển mạnh với sự góp mặt của các công ty IPO ở lĩnh vực Internet. Bong bóng DotCom đặt tên theo việc các công ty mới thành lập đăng ký tên miền của họ là .com. Thị trường trở nên điên cuồng với các công ty có liên quan đến Internet: Amazon, Google, Yahoo, Microsoft… Năm 1999, với hơn 457 IPO mà phần lớn là các công ty về công nghệ, có 117 công ty đã tăng giá trị lên gấp đôi ngay ngày đầu tiên giao dịch. Những nhà đầu cơ thời bấy giờ không hề quan tâm đến chuyện công ty làm ăn lời hay lỗ mà họ sợ rằng họ sẽ chậm chân hơn người khác trong việc làm giàu. Chính tâm lý này đã khiến vô số người mua cổ phiếu các công ty công nghệ một cách mù quáng bất chấp tất cả.
Ta không thể sử dụng P/E để mà phân tích bởi vì ta không có “E” khi mà phần lớn các công ty internet có hơn năm nữa để xuất báo cáo tài chính. Nhưng mà giá cổ phiếu vẫn tăng, vốn hóa thị trường đạt mức cao kỷ lục. Các công ty có lợi nhuận 7 chữ số thì vốn hóa tầm 10 chữ số, công ty với tỷ suất lợi nhuận/doanh số âm thì lại được định giá hàng tỷ đô hay thậm chí vừa mới ra mắt vào buổi sáng thì cuối ngày đã được định giá tỷ đô.
“Những cổ phiếu không đảm bảo về các lĩnh vực mới… Không hề có một phương pháp nào để định giá giá trị nội tại… Những người mua cổ phiếu này không được xem là đầu tư, mà là đánh cược vào công nghệ mới, một thị trường, một dịch vụ mới… Thắng cược từ những phi vụ này có thể mang lại nhiều lợi nhuận, và quá trình đó được xem là thiết lập tỷ lệ cược chứ không phải là định giá cổ phiếu.”
– Benjamin Graham & David Dodd, Security Analysis (tựa tiếng Việt – Phân tích chứng khoán).
Lúc bấy giờ, có khoảng 50 triệu người Mỹ sở hữu cổ phiếu và họ thảo luận về thị trường cổ phiếu ở khắp mọi nơi: quán bar, sân gold, gym, tiệm hớt tóc, truyền hình trên tivi… và kể cả quảng cáo quỹ đầu tư trên tạp chí Playboy. Từ 1100 quỹ tương hỗ vào năm 1990, con số này đã tăng lên 6000 vào bảy năm sau đó. Chính vì niềm tin rằng thị trường chứng khoán sẽ mang lại lợi nhuận lớn cho nên rất nhiều nhà đầu tư đã mua cổ phiếu bất chấp giá cả của nó thế nào. Rủi ro tài chính duy nhất trong khi thị trường bullish những năm 1990 là gửi tiền trong ngân hàng. Thị trường chứng khoán tăng điểm mạnh đã thổi phồng sự kỳ vọng của các nhà đầu tư một cách phi lý trí. Họ sử dụng thẻ tín dụng để đầu tư cổ phiếu mà mặc kệ khoản nợ phải trả (Đây là lý do tại sao chính phủ và ngân hàng nhiều nước đã cấm sử dụng thẻ tín dụng để đầu tư tiền ảo vì chính phủ lo sợ lịch sử sẽ lập lại. Rất nhiều người đòi bỏ ngân hàng, họ chửi rủa vì chính phủ cấm họ giao dịch tiền ảo, họ trở nên phẫn nộ vì điều đó. Hiện tại thị trường tiền ảo đang bearish, tôi thấy hên cho họ bởi vì nếu không bị cấm sử dụng thẻ tín dụng để mua tiền ảo thì chắc bây giờ đang ngập đầu trong đống nợ).
Miễn là nhà đầu tư họ vẫn còn niềm tin vào một thời kỳ Internet vĩ đại và mặc kệ các thông tin trái chiều thì thị trường chứng khoán vẫn sẽ tiếp tục tăng điểm. Tuy nhiên, thứ hủy hoại niềm tin mãnh liệt nhất trên thị trường đó chính là tâm lý túng quẫn khi nhìn giá cổ phiếu tiếp tục giảm từng ngày trong một thời gian dài. Việc sử dụng margin, thẻ tín dụng để đầu cơ cổ phiếu làm giàu đã quét sạch tất cả mọi thứ trên thị trường và khiến nhiều người tan gia bại sản lúc bong bóng nổ.
Điểm chung
Điểm chung dễ thấy nhất ở các bong bóng trên đó chính là:
Khi thị trường chung tăng điểm thì tất cả mọi thứ đều tăng theo, kể cả những thứ vô dụng. Thời kỳ bong bóng hoa tulip có các loại hoa dại, các công ty bong bóng không hề thực sự kinh doanh trong thời kỳ bong bóng South Sea “chạy” theo thị trường, các công ty có liên quan đến lĩnh vực internet hay thậm chí tên có liên quan đến internet đều tăng giá mạnh và đối với bong bóng blockchain, các dự án coin rác, không có mục đích hay hoạt động thực sự lại tăng giá mạnh theo thị trường. Khi nước lên thì thuyền nào cũng nổi, kể cả những con thuyền dõm.
Điểm chung thứ hai đó chính là họ bất chấp lao vào mua dẫn đến giá cả tăng lên một cách chóng mặt.
- Những tin đồn đoán trên thị trường làm đà tăng.
- Giao dịch nghi ngờ giữa các nhà đầu cơ, thao túng giá, các hoạt động phi pháp.
- Giá tăng mạnh và nối tiếp sau đó là một cơn hoảng loạn không rõ nguyên nhân.
- Cuối cùng chính là hành động can thiệp chậm trễ của chính phủ.
Những hoạt động đầu cơ dẫn đến xảy ra bong bóng đều khởi đầu từ một phát minh hay một công nghệ mới nào đó mà người ta đánh giá cao những khoản lợi nhuận của nó mang lại. Các loại hoa tulip mới, các công ty có các phát minh mới, phát triển của đường sắt, sự phát minh ra Internet và phát minh ra công nghệ blockchain. Họ quá hứng thú với cái mới mẻ đó, vì ít ai hiểu nó là cái gì càng mang lại sức ảnh hưởng đến cho nó. Internet là một bước đột phá cho nhân loại, những người đương thời đã từng nghĩ vậy và điều đó là đúng, nhưng họ sai về thời điểm. Nhiều nhà đầu tư amateur không hề biết gì về thị trường lao vào đầu tư, họ không biết một chút cơ bản về nó… hay có thể nói họ chỉ là những người đầu cơ (giống tôi một thời).
Cơn bóng bóng tiếp theo sẽ là về một phát minh hay là một công nghệ đột phá nào đó khiến người ta phải quay cuồng với nó. Vì vậy, từ giờ về sau, chắc chắn sẽ có một đợt bùng nổ về một loại công nghệ nào đó trong tương lai, đó sẽ là lúc ta nên đầu cơ vào nó và rút ra dần khi giá tăng dốc. Những công nghệ mới luôn luôn là mục tiêu để đầu cơ mua rẻ bán đắt cho đến khi nó trở nên đại trà (khi có quá nhiều người, báo chí hay thậm chí một người thân nào đó liên tục trao đổi về công nghệ mới đó). Nhưng vấn đề đặt ra ở đây là làm sao để biết trước được nó? Công nghệ blockchain không phải là mới, nó chỉ có vẻ mới năm 2017 vì báo chí rần rần đăng tin bitcoin tăng giá, hiện bitcoin chỉ còn ở mức ~$6000, tôi không nghĩ rằng cơn bong bóng blockchain đã chấm dứt, nó chỉ tạm hạ nhiệt vì đã tăng mạnh trong suốt 1 năm 2017 mà thôi, sẽ tới một lúc nào đó nó tăng trở lại, dòng vốn bắt đầu đổ đẩy giá lên cao, lập lại vòng quay của nó. Vào cuối năm 2018 chăng? Liệu, sự khủng hoảng kinh tế, thị trường chứng khoán sụp đổ thì thị trường tiền ảo có được xem là một nơi để “backup”? Tôi thiên về chiều hướng đó, vì thị trường chứng khoán đã tăng trưởng mạnh trong xuyên suốt 10 năm qua, còn thị trường tiền ảo đang điều chỉnh mạnh, nếu thị trường chứng khoán sụp đổ thì những nhà đầu cơ hoặc ôm tiền chờ mua chứng khoán giá rẻ, hoặc nhảy vào đầu cơ thị trường tiền ảo bởi vì hiện tại cơn sốt tiền ảo đang lắng dần, nếu làm từ bây giờ thì lợi nhuận sẽ cao hơn nhiều bởi vì rủi ro và lợi nhuận luôn đi kèm nhau.
[su_divider top=”no” style=”dotted” size=”8″]
Một số tài liệu tham khảo:
WHEN THE SHOESHINE BOYS TALK STOCKS IT WAS A GREAT SELL SIGNAL IN 1929.
Nhà đầu tư thông minh, Benjamin Graham, Jason Zweig, 29-34. Tiki.
Devil take the hindmost, chương 1,2,3,5,7 Amazon.
Leave a Reply